Σύνοψη Πατερικών διδαχών περί του κακού και του καλού ζήλου

1) Ο Άγιος Νεκτάριος Πενταπόλεως καταγράφει στο σύγγραμμα του με τίτλο «Τὸ Γνῶθι σαυτόν» (σ. 179) πως «Ὁ μὴ κατ᾿ ἐπίγνωσιν ζηλωτὴς κέκτηται μὲν ζῆλον ἀλλ᾿ οὐ κατ᾿ ἐπίγνωσιν, πλανᾶται ἐν ταῖς σκέψεσι καὶ ἐνεργείας αὐτοῦ καὶ ἐργαζόμενος δῆθεν ὑπὲρ τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ παραβαίνει τὸν νόμον τῆς πρὸς τὸν πλησίον ἀγάπης. Ὁ μὴ κατ᾿ ἐπίγνωσιν ζηλωτὴς ἐν τῇ ζέσει τοῦ ζήλου αὐτοῦ πράττει τὰ ἐνάντια, πρὸς τὰς διατάξεις τοῦ Θείου νόμου καὶ πρὸς τὸ Θεῖον θέλημα».

[Απόδοση στην νεοελληνική: «Ο μη κατ’ επίγνωση ζηλωτής έχει μεν ζήλο, αλλά δεν έχει επίγνωση. Ξεγελιέται μέσα στις σκέψεις και τις ενέργειές του, και δήθεν εργαζόμενος για τη δόξα του Θεού, στην πραγματικότητα παραβαίνει την εντολή Του περί αγάπης προς τον πλησίον».]

«Ὁ μὴ κατ᾿ ἐπίγνωσιν ζηλωτὴς διαπράττει τὸ κακόν, ὅπως ἐπέλθῃ τὸ ὑπ᾿ αὐτοῦ νοούμενον ἀγαθόν. Ὁ ζῆλος τοῦ μὴ κατ᾿ ἐπίγνωσιν ζηλωτοῦ εἶναι πῦρ διαφθεῖρον, πῦρ καταναλίσκον· ἡ καταστροφὴ προπορεύεται αὐτοῦ καὶ ἡ ἐρήμωσις ἕπεται αὐτῷ. Ὁ μὴ κατ᾿ ἐπίγνωσιν ζηλωτὴς εὔχεται τῷ Θεῷ νὰ ῥίψῃ πῦρ ἐξ οὐρανοῦ καὶ νὰ κατακαύσῃ πάντας τοὺς μὴ δεχομένους τὰς ἀρχὰς καὶ πεποιθήσεις αὐτοῦ».

 [Απόδοση στην νεοελληνική: «Ο μη κατ’ επίγνωση ζηλωτής διαπράττει ακόμη και το κακό, αν νομίζει ότι απ’ αυτό θα έλθει ό,τι εκείνος θεωρεί καλό και αγαθό. Ο ζήλος του μη κατ’ επίγνωση ζηλωτή είναι φωτιά που καταστρέφει. Μπροστά του προπορεύεται η καταστροφή και αυτό που αφήνει πίσω του είναι  η ερήμωση. Ο μη κατ’ επίγνωση ζηλωτής εύχεται προς τον Θεό να ρίξει φωτιά από τον ουρανό και να κάψει όλους όσους δεν δέχονται τις αρχές και τις πεποιθήσεις του».]

 «Τὸν μὴ κατ᾿ ἐπίγνωσιν ζηλωτὴν χαρακτηρίζει μῖσος πρὸς τοὺς ἑτεροθρήσκους ἢ ἑτεροδόξους, ὁ φθόνος καὶ ὁ ἐπίμονος θυμός, ἡ ἐμπαθὴς ἀντίστασις πρὸς τὸ ἀληθὲς πνεῦμα τοῦ θείου νόμου, ἡ παράλογος ἐπιμονὴ ἐν τῇ ὑπερασπίσει τῶν ἰδίων φρονημάτων, ὁ παράφορος ζῆλος πρὸς κατίσχυσιν ἐν πᾶσιν, ἡ φιλοδοξία, ἡ φιλονικία, ἡ ἔρις, καὶ τὸ φιλοτάραχον. Ὁ μὴ κατ᾿ ἐπίγνωσιν ζηλωτὴς εἶναι ἄνθρωπος ὀλέθριος».

 [Απόδοση στην νεοελληνική: «Τον μη κατ’ επίγνωση ζηλωτή τον χαρακτηρίζει το μίσος που έχει προς ετερόθρησκους (προς όσους ακολουθούν διαφορετικό θρήσκευμα) αλλά και προς ετερόδοξους, (προς όσους ακολουθούν διαφορετικό χριστιανικό δόγμα). Επιπλέον τον χαρακτηρίζει ο φθόνος, ο επίμονος θυμός, η εμπαθής αντίσταση προς το αληθινό πνεύμα του θείου νόμου, η παράλογη επιμονή προκειμένου να υπερασπισθεί τα δικά του φρονήματα, ο παράφορος ζήλος του να υπερτερεί και να επιβάλλεται στους πάντες και στα πάντα, η φιλοδοξία (η επιθυμία του για απόκτηση δόξας), η φιλονικία (επιθυμία για έντονο διαπληκτισμό και αντιπαράθεση με τον πλησίον), η έριδα (βίαιη και διαρκής διαμάχη και διαφωνία), και το φιλοτάραχον (η επιθυμία κάποιου να προκαλεί αναστάτωση). Ο μη κατ’ επίγνωση ζηλωτής είναι άνθρωπος ολέθριος (δηλαδή επιβλαβής και καταστροφικός).]

Περί ζήλου αγαθού και του χαρακτήρος του κατ’ επίγνωση ζηλωτή

«Ζήλος είναι η θέρμη της ψυχής, που εκδηλώνεται σαν ορμή ή σαν πάθος και επιθυμία. Ζήλο λίγο-πολύ διακρίνουμε και στους καλούς και στους κακούς ανθρώπους. Ο ζήλος είναι αγαθός όταν η όρμή του κινείται και εργάζεται προς το καλό. Ο αγαθός ζήλος ζητά την επικράτηση της βασιλείας του Θεού πάνω στη γη. Ζητά την τελειότητα της αρετής, μιμείται το καλό και ποθεί η ψυχή του το αγαθό. Ο αγαθός ζήλος γεννιέται μέσα στην αγαθή ψυχή σαν καλή επιθυμία, χωρίς ίχνος ζήλιας· είναι εκδήλωση της αγάπης προς το αγαθό.

Ο χαρακτήρας του κατ’ επίγνωση ζηλωτή είναι αυτός που λατρεύει, γεμάτος ενθουσιασμό, τον Θεό. Πράγματι είναι ολοκληρωτικά αφοσιωμένος στον Θεό και φυλάει με αυστηρότητα τον νόμο Του. Ακολουθεί ευλαβικά τις πατρικές παραδόσεις και εργάζεται με πολλή θέρμη για τη δόξα του ονόματός Του. Είναι εραστής των έργων που αξίζουν τον έπαινο και γεμάτος πόθο βιάζεται να μιμηθεί τα καλά. Βαδίζει με πολλή προθυμία τον δρόμο της αρετής και επιδιώκει με ζήλο τις άριστες των ασχολιών. Ο κατ’ επίγνωση ζηλωτής είναι φίλος κάθε καλού, αγαπάει και ποθεί όλες τις αρετές. Διακαίεται από τον πόθο να διαδώσει τον θείο λόγο, με σκοπό τη στερέωση της πίστης, την ευόδωση του έργου της Εκκλησίας, τη μεγαλύτερη επίδοση του θείου κηρύγματος, την αποκατάσταση της βασιλείας του Θεού πάνω στη γη. Ο κατ’ επίγνωση ζηλωτής πάντοτε εργάζεται, πάντοτε κινείται, πάντοτε βρίσκεται σε δράση. Ο ζήλος του τόσο περισσότερο φλέγεται και αναζωπυρώνεται, όσο περισσότερο πασχίζει για το αγαθό, όσο περισσότερο αγαπάει τον Θεό. Ο ζηλωτής αυτός, ενώ κοπιάζει, δεν αποθαρρύνεται· ενώ εργάζεται, δεν αποκάμνει· ενώ πονάει, δεν αισθάνεται την κούραση· ενώ δαπανάται, δεν εξαντλείται και δεν γκρινιάζει, αλλά πάντα ακμαίος και ζωηρός, εύθυμος και θαρραλέος, εξορμά προς νέα εργασία. Φλεγόμενος από τον ένθεο ζήλο του, ζητά να επεκτείνει τις ενέργειές του σε όλη την ανθρωπότητα. Ο κατ’ επίγνωση ζηλωτής, ορμώμενος από την αγάπη του προς τον Θεό και τον πλησίον, ό,τι κάνει, το κάνει με αγάπη και αυταπάρνηση. Δεν κάνει τίποτα που να μπορεί να επιφέρει θλίψη στον πλησίον του. Ο ζήλος του ενέχει φωτισμό και επίγνωση. Τίποτα δεν τον εξωθεί σε παρεκτροπή. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κατ’ επίγνωση ζηλωτή είναι η θερμή αγάπη του προς τον Θεό και τον πλησίον, η πραότητα, η ανεξιθρησκία*, η ανεξικακία, η διάθεση για ευεργεσία και η ευγένεια των τρόπων. Ο κατ’ επίγνωση ζηλωτής είναι ο τύπος του αληθινού χριστιανού». (Απόσπασμα από το βιβλίο: « Το γνώθι σαυτόν – κείμενα αυτογνωσίας» –  Αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως, Εκδόσεις Άθως, σελ. 320-322)

[*Ως ανεξιθρησκία ορίζεται η αναγνώριση και ανοχή του δικαιώματος του κάθε ανθρώπου είτε να πιστεύει σε όποια θρησκεία επιθυμεί και να θρησκεύεται ελεύθερα, κατά το δόγμα του, χωρίς περιορισμούς, είτε ακόμα και να μη πιστεύει σε καμία (αθεΐα). Πράγμα που βέβαια δεν σημαίνει ότι αναιρείται ή ποινικοποιείται το ιερό καθήκον και χρέος της διάδοσης του λόγου του Θεού και του Ευαγγελίου, εκεί δηλαδή που το υγιές κίνητρο είναι  πάντα η ανιδιοτελής αγάπη προς όλους τους συνανθρώπους για την σωτηρία τους και όχι η ικανοποίηση μιας προσωπικής μας φιλοδοξίας εις βάρος τους.]

2) Ο Απόστολος Παύλος λέει δυσαρεστημένος για τον ζήλο των Ισραηλιτών : «Μαρτυρῶ γὰρ αὐτοῖς ὅτι ζῆλον Θεοῦ ἔχουσιν, ἀλλ΄ οὐ κατ΄ ἐπίγνωσιν» (Ρωμ. 10,2) 

[Απόδοση ερμηνευτική του Ιερού Χρυσοστόμου: «Δίνω γι΄ αυτούς μαρτυρία ότι έχουν ζήλο για τον Θεό· αλλά ο ζήλος τους αυτός δεν διευθύνεται από ορθή και πλήρη γνώση σχετικά με τον Θεό και τα καθήκοντα προς Αυτόν».]

Επιπλέον, στην ίδια Επιστολή του (Προς Ρωμαίους 12, 11), η οποία απευθυνόταν κυρίως σε πρώην εθνικούς οι οποίοι είχαν ακολουθήσει τον χριστιανισμό, λέει και την εξής παραινετική φράση: «..τῇ σπουδῇ μὴ ὀκνηροί, τῷ πνεύματι ζέοντες».

[Νεοελληνική απόδοση: «Εις την δραστηριότητα, που απαιτείται για κάθε καλόν έργο, να μην είστε ράθυμοι και δυσκίνητοι. Το πνεύμα σας, οι εσωτερικές πνευματικές δυνάμεις σας, να είναι διαποτισμένες και πλήρεις από την φλόγα του κατά Θεόν ζήλου».]

3) O Απόστολος Λουκάς στις Πράξεις των Αποστόλων (18, 25) μας πληροφορεί για έναν νεοφώτιστο χριστιανό της εποχής του ο οποίος ήταν «ζέων τῷ πνεύματι» (δηλαδή θερμός και ενθουσιώδης κατά το πνεύμα).

4) Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ερμηνεύοντας της Επιστολές του Αποστόλου Παύλου, γράφει: «Αὐτός ὁ ὁποῖος προσελκύει τή χάρη τοῦ ἁγίου Πνεύματος στόν ἑαυτό του ζέει καί ἀναβράζει». (Παύλου τοῦ θείου καὶ ἐνδόξου ἀποστόλου αἱ ιδ΄ ἐπιστολαί, τόμ. Α΄, 1819, σ. 144)

5) Ο Μέγας Βασίλειος  στο σύγγραμμα του «Όροι κατ’ ἐπιτομήν» αναφέρει ότι καλός ζηλωτής είναι εκείνος που έχει μεγάλη και ενθουσιώδη προθυμία, ακατάβλητη επιθυμία, ακατάπαυστη σπουδή στο να πράττει το θέλημα του Θεού: «ΕΡΩΤΗΣΙΣ ΣΝΘʹ Τίς ἐστιν ὁ ζέων τῷ πνεύματι; ΑΠΟΚΡΙΣΙΣ: «Ὁ διαπύρῳ προθυμίᾳ, καὶ ἀκορέστῳ ἐπιθυμίᾳ, καὶ ἀόκνῳ σπουδῇ ποιῶν τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ ἐν ἀγάπῃ Χριστοῦ Ἰησοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν, κατὰ τὸ γεγραμμένον· Ἐν ταῖς ἐντολαῖς αὐτοῦ θελήσει σφόδρα» (ἐρώτ. σνθ΄, PG 31, 1256).

6) Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος τονίζει πως ο καλός ζήλος πηγάζει από την ένθερμη αγάπη: «Οὐ γὰρ ἂν ζῆλός ποτε γένοιτο, μὴ θερμῆς τινος καὶ ζεούσης προϋποκειμένης ἀγάπης· ὥστε τῆς σφοδρᾶς καὶ πεπυρωμένης τοῦ Θεοῦ φιλίας τεκμήριον τοῦτο ἔστιν». (Περὶ τοῦ τὰς κανονικὰς μὴ συνοικεῖν ἀνδράσι, PG 47, 523)

7) Ο Άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός τοποθετεί και αυτός ως προϋπόθεση την αγάπη για την απόκτηση του ευσεβή ζήλου. Ο ζήλος είναι καλός αρκεί να είναι πάντα συνδεδεμένος-ενωμένος με την αγάπη.«Καλὸν ὁ ζῆλος τῆς εὐσεβείας, ἀλλ᾿ ἀγάπῃ συγκεκραμένος». (PG τ. 94, στλ. 1436Α) 

8) Ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος λέει: «Ο ζηλωτής άνθρωπος δεν φτάνει ποτέ στην ειρήνη της διανοίας του· και όποιος είναι ξένος της ειρήνης, αυτός είναι  ξένος και της χαράς· διότι εάν, όπως λένε, η ειρήνη είναι η τέλεια υγεία της διάνοιας, ο ζήλος τότε είναι ενάντιος της ειρήνης, συνεπάγεται λοιπόν, ότι όποιος έχει ανόητο ζήλο, αυτός ασθενεί μεγάλη ψυχική ασθένεια. Άνθρωπε, εσύ που νομίζεις, ότι με τον ζήλο σου θεραπεύεις τα ξένα σφάλματα, διώχνεις  την υγεία από την  ψυχή σου· αν αληθινά επιθυμείς να θεραπεύσεις τους ασθενείς στην ψυχή, γνώριζε καλά, ότι οι ασθενείς και οι άρρωστοι στην ψυχή  χρειάζονται περισσότερο συμπάθεια παρά επίπληξη· και πάλι, όταν εσύ δεν έχεις συμπάθεια  προς τους άλλους, προξενείς στον εαυτό σου μεγάλη ψυχική βλάβη. Οι άνθρωποι δεν κρίνουν τον ζήλο από τα είδη της σοφίας, αλλά από τις αρρώστιες στην  ψυχή, ο οποίος (ζήλος) είναι αποτελέσματα μικρής νοημοσύνης και πολλής ανοησίας. Η αρχή της σοφίας του Θεού είναι η επιείκεια και η πραότητα, η οποία (σοφία) υποφέρει τις ασθένειες των ανθρώπων,  και αυτό είναι κατόρθωμα γενναίας και μεγάλης ψυχής· διότι λέει ο απόστολος Παύλος, εσείς οι δυνατοί να βαστάζετε τις ασθένειες των αδυνάτων, και να διορθώνετε τον φταίκτη με πνεύμα πραότητας· από τους καρπούς του πνεύματος λαμβάνει ο απόστολος την ειρήνη και την υπομονή..» (ΑΓ. ΙΣΑΑΚ ΣΥΡΟΥ ΑΣΚΗΤΙΚΑ - ΛΟΓΟΣ ΝΗ’: Περί της βλάβης από τον ανόητο ζήλο, που νομίζεται ως θείος http://www.oodegr.com/oode/psyxotherap/mwr_zil1.htm )

9) Η επιστολή στα Αεροπαγίτικα συγγράματα προς κάποιον μοναχό Δημόφιλον με τον οποίο αναπτύσσεται θεολογικός διάλογος σχετικά με τις ακρότητες του αδιάκριτου ζήλου: «Δὲν θὰ ἐπιδοκιμάσωμε (δεν θα επικροτήσουμε) τὶς παραφορές σου, ποὺ εἶναι ξένες πρὸς τὸν γνήσιο ζῆλο». 

10) Ο Άγιος Συμεών ο Θεολόγος αναφέρει πως κάθε δραστηριότητα και πνευματική άσκηση που γίνεται με πολλούς κόπους αλλά που δεν περιέχει την αγάπη και την ταπεινοφροσύνη, είναι μάταιη και σε τίποτα δεν αποβαίνει χρήσιμη «Πᾶσα γὰρ σπουδὴ καὶ πᾶσα ἄσκησις μετὰ καμάτων πολλῶν ἡ μὴ καταντῶσα εἰς τὴν ἀγάπην ἐν συνετριμμένῳ τῷ πνεύματι, ματαία ἐστὶ καὶ εἰς οὐδὲν καταλήγουσα χρήσιμον».  (Λόγος Α΄, Περί ἀγάπης. Καί ποῖαί εἰσι τῶν πνευματικῶν ἀνδρῶν αἱ ὁδοί καί αἱ πράξεις)  

11) Ο Άγιος Παΐσιος έλεγε για τους παλαιοημερολογίτες που ξεκόπηκαν από την κανονική εκκλησία: «Οἱ περισσότεροι καὶ εὐλάβεια ἔχουν καὶ ἀκρίβεια καὶ ἀγωνιστικότητα καὶ ζῆλο Θεοῦ. Μόνο ποὺ εἶναι ἀδιάκριτος, “οὐ κατ’ ἐπίγνωσιν”. Ἄλλοι ἀπὸ ἁπλότητα, ἄλλοι ἀπὸ ἀμάθεια, ἄλλοι ἀπὸ ἐγωισμό, παρασύρθηκαν». (Βίος  Γέροντος Παϊσίου, ιερομονάχου Ισαάκ, σελ. 691-696) 

Και σε άλλο σημείο, σχετικά και με τους διαλόγους με ετεροδόξους, ανέφερε τα εξής: «Μερικοί από τους Ορθοδόξους που έχουν ελαφρότητα και θέλουν να κάνουν προβολή, "Ιεραποστολή", συγκαλούν συνέδρια με ετεροδόξους, για να γίνεται ντόρος και νομίζουν ότι θα προβάλουν έτσι την Ορθοδοξία, με το να γίνουν δηλαδή ταραμοσαλάτα με τους κακοδόξους. Αρχίζουν μετά οι υπερζηλωτές και πιάνουν το άλλο άκρο· λένε και βλασφημίες για τα Μυστήρια των Νεοημερολογιτών κ.λπ. και κατασκανδαλίζουν ψυχές που έχουν ευλάβεια και ορθόδοξη ευαισθησία». (Λόγοι Α΄, «Με πόνο και αγάπη για τον σύγχρονο άνθρωπο», Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου,  ἔκδοσις Ἡσυχαστήριον «Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ὁ Θεολόγος», Σουρωτὴ Θεσσαλονίκης 2003, σ. 348)

Ο Άγιος Παΐσιος διηγείται ένα περιστατικό που έγινε διότι ένας άνθρωπος ενήργησε έχοντας άγνοια και χωρίς να εξετάσει πρώτα τα πράγματα: «Θυμάμαι, ένας καλόγερος μία φορά, όταν άκουσε στην Προηγιασμένη να μνημονεύουν «Γρηγορίου, Πάπα Ρώμης» * , νόμιζε ότι μνημόνευαν τον Πάπα της Ρώμης και σκανδαλίσθηκε. «Δεν το περίμενα, είπε. Παπιστές γινήκατε!», και σηκώθηκε και έφυγε από την Εκκλησία! Να, βλέπεις τι κάνει η άγνοια! Η άγνοια είναι φοβερό. Το μεγαλύτερο κακό κάνουν αυτοί που έχουν ευλάβεια και βλάβη μαζί. Χωρίς να εξετάζουν, δημιουργούν προβλήματα». (Λόγοι Α΄, «Με πόνο και αγάπη για τον σύγχρονο άνθρωπο»)

[*. Ο Όσιος Γρηγόριος ο Διάλογος, Πάπας Ρώμης (540-604) είναι Άγιος της Εκκλησίας μας. Η μνήμη του εορτάζεται στις 12 Μαρτίου. Πριν από το σχίσμα του 1054μ.Χ. υπήρξαν Πατριάρχες-Πάπες στην Εκκλησία της Ρώμης που κάποιες φορές ήταν πιο Ορθόδοξοι και από ορισμένους της καθ’ ημάς Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως.]

12) Ο Άγιος Πορφύριος διηγείται σχετικά με τον αδιάκριτο ζήλο: «..Απ’ το μεγάλο μου ζήλο, όμως, μερικές φορές ξέφευγα. Ο ζήλος με οδηγούσε σε υπερβολές. Έκανα κι ασκήσεις χωρίς ευλογία. Αλλ’ αυτό είναι εγωισμός». (Βίος και Λόγοι Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Ιερά Μονή Χρυσοπηγής, Χανιά 2008)

«Ο ζήλος πρέπει να είναι με επίγνωση. Όχι ζήλος άκριτος». (Μαθητεία στον Γέροντα Πορφύριο, έκδοση η “Μεταμόρφωσις του Σωτήρος”, Μήλεσι 2012)

Αλλά και κάποιος επισκέπτης αναφέρει το εξής περιστατικό:

«Πήγαινα για το Γέροντα, με το αυτοκίνητο φίλου μου, ο οποίος είχε πάρει μαζί του και την αρραβωνιαστικιά του. Στη διαδρομή της μιλούσα για τη χριστιανική ζωή, με την οποία δεν είχε ασχοληθεί ιδιαιτέρως. Το έκανα για να τη βοηθήσω, ώστε να έχει καλύτερη πρόσβαση στη νοοτροπία του Γέροντα, που έβλεπε για πρώτη φορά. Όταν φθάσαμε, μπήκα πρώτος στο κελί του. Μεταξύ άλλων του ανέφερα, κάπως αυτάρεσκα, και για την κατήχησή μου, κατά την διαδρομή. Ο Γέροντας εξανέστη και μου είπε: "Μή, μωρέ, κάνεις τέτοια πράγματα”. Τώρα η αρραβωνιαστικιά του έχει τρομοκρατηθεί και του λέει: “Πάμε να φύγουμε, φοβάμαι να δώ το Γέροντα, μη μου βάλει να τηρήσω όλα αυτά που μου έλεγε ο φίλος σου στη διαδρομή”. Μετά από μένα, μπήκε στο κελί η αρραβωνιαστικιά του φίλου μου, ο οποίος μου εκμυστηρεύθηκε τί του έλεγε αυτή, όσην ώρα ήμουν μέσα. Ήταν τα ίδια τα λόγια του Γέροντα. Όταν εκείνη βγήκε από τα κελί, έλαμπε από χαρά. Ο Γέροντας δεν έκανε λάθη όπως εγώ, με το άκριτο υπερβάλλοντα ζήλο μου»! (Ανθολόγιο Συμβουλών, Άγιος Πορφύριος, σελ.155)

+  +  +  +  +  +  + 

Τέλος, υπάρχουν τρία ακόμη τουλάχιστον εκκλησιαστικά κείμενα για το θέμα του ζηλωτισμού που είναι διαθέσιμα για ανάγνωση και μέσω του διαδικτύου:

α)  Κείμενο με τίτλο «Ζήλος και ζηλωτισμός επί τη βάσει της εκκλησιαστικής παραδόσεως» (τοῦ Ἐλευθερίου Κρητικοῦ, θεολόγου Ὑπ. ΜΔΕ Πατρολογίας, Ἐκκλ. Γραμματείας καί Δογματικῆς) το οποίο περιέχει και σημαντικές πληροφορίες και για το ζήτημα της διακοπής του μνημόσυνου των οικείων επισκόπων, ένα ζήτημα το οποίο μπορεί να οδηγήσει και σε σχίσματα αν δεν συντρέχει σοβαρός δογματικός λόγος (όπως πχ αιρετικής διδασκαλίας εκ μέρους ενός ιεράρχη). https://katanixi.gr/orthodoxia/zilos-kai-zilotismos-epi-ti-vasei-tis-ekklisiastikis-paradoseos/

β)  Κείμενο του Μητροπολίτη Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ.κ. Ιερόθεου https://parembasis.gr/index.php/el/menu-teyxos-203/542-2013-203-13

γ) Κείμενο από βιβλίο του Πολυκάρπου Βαγενά, Μητροπολίτου Κερκύρας https://koinoniaorthodoxias.org/martiria-kai-didaxi/zilos-xristou-kat-epignosin/

  

Πηγές:

«Το Γνώθι σαυτόν - ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑΣ», ΑΓΙΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ ΠΕΝΤΑΠΟΛΕΩΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΘΩΣ.

https://katanixi.gr/orthodoxia/zilos-kai-zilotismos-epi-ti-vasei-tis-ekklisiastikis-paradoseos/#sdfootnote3sym

https://paterikiparadosi.blogspot.com/2019/07/blog-post_547.html  (Ολόκληρο το ερμηνευτικό κείμενο του Ιερού Χρυσοστόμου για την περικοπή του Αποστόλου Παύλου σε νεοελληνική απόδοση) 

https://alopsis.gr/περί-ζήλου-και-ζηλωτή-άγιος-νεκτάριος/

https://poimin.gr/profitis-ilias-o-zilotis-ke-piripnous/